با «محمود فرشچیان» دوبار تماس گرفتیم. بار اول، چند روز قبل از تاسوعا و عاشورا و بار دوم در آستانه اربعین‌حسینی. بهانه تماس اول، گفت‌وگو در خصوص کم‌وکیف طراحی و ساخت ضریح امام حسین (ع) بود. بهانه دوم اما قدری فرق داشت. حتی تردید داشتیم برای این منظور با او تماس بگیریم یا نه. در هر دو تماس از چگونگی طراحی و ساخت ضریح سوال کردیم و این که چه ارتباطی بین نگارگری و ساخت ضریح هست. با این حال انتشار شایعاتی، درخواست دستمزد از سوی فرشچیان در قبال طراحی و ساخت ضریح، ما را بر آن داشت که نظر این نگارگر 82 ساله را در این زمینه جویا شویم. هر چند همان روزهای ابتدایی انتشار این شایعه، مدیر پروژه ساخت ضریح امام حسین (ع) از بی اساس بودن این شایعه خبر داده و آن را خلاف واقع دانسته بود، با این حال تصمیم گرفتیم نظر محمود فرشچیان را بشنویم. متن زیر، حاصل آن گفت‌وشنود تلفنی است با فرشچیان که این روزها در نیوجرسی واقع در شرق آمریکا اقامت دارد.
شما پیش از طراحی ضریح امام حسین(ع)، ضریح امام رضا(ع) را هم طراحی کرده بودید. طراحی و ساخت ضریح امام حسین(ع) چگونه به شما پیشنهاد شد؟خرداد 1385 هیات امنای محترم ساخت ضریح در قم برای طراحی و ساخت ضریح امام حسین(ع)، فراخوان عام داد و از همه استادان فن، برای این امر مهم دعوت کرد. گویا می‌خواستند همه اساتید در این فراخوان شرکت داشته باشند. به خاطر ارادت و اشتیاقی که به حضرت داشته و دارم، طی شش ماه، شش طرح مختلف آماده کردم و به هیات امنا ارایه دادم؛ طرح‌هایی که مفاهیم مذهبی عمیقا در آنها رعایت شده بود. این هیات، بعد از مدتی نامه‌ای خطاب به من نگاشتند و کار طراحی ضریح را به من محول کردند. سعادت با من یار بود که طرح پیشنهادی مورد قبول قرار گرفت.
گزینه‌های دیگری برای طراحی و ساخت مدنظر نبود؟چرا. افراد دیگری هم تصمیم به این کار داشتند. حتی در خاطرم هست شخصی گفته بود بگذارید من ضریح را برایتان بسازم. صدمیلیون تومان هم به او پول داده بودند و قرارداد بسته شده بود. بعد دیدند کاری که او می‌کند، قوی نیست. آن شخص اعمال نفوذ کرد. بعد سر حساب شدند که از مردم برای ضریح پول گرفته و به حساب خودش ریخته! نمونه طرح‌هایی که داده بود قوی نبود. این بود که طراحی ضریح قسمت ما شد. نکته خیلی مهم این است که تا نظر لطف و خواست ائمه اطهار و امام‌حسین(ع) نباشد این سعادت نصیب هر کسی نمی‌شود. این خواست ایشان بود که ضریح را من بسازم.
اجرای طرح از چه زمانی آغاز شد؟از سال 1385 به ایران آمدم و تمام مراحل طراحی و ساخت را شخصا زیر نظر گرفتم. در مواردی به صورت شبانه‌روز روی طرح کار می‌کردم. سال87 روی طرح نهایی کار کردم و بعد از آن، کار ساخت ضریح شروع شد. طی این شش سال مرتب بین قم و تهران در حال رفت و آمد بودم. در زمان ساخت ضریح حضرت امام رضا(ع) هم مرتب بین تهران و مشهد در حال تردد بودم. یک‌بار هم شش ماه کامل در مشهد ماندم.
همکاران‌تان چه کسانی بودند؟در ساخت ضریح مصطفی خدادادزاده که ضریح امام رضا(ع) را ساخته و قلمزنی کرده بود و برادرشان استاد رضا خدادادزاده که مسوول نقره کاری، جمع‌آوری فلزات و اتصال اجزا بودند، همکاری دلسوزانه‌ای داشتند. خطاطی این ضریح مطهر را استادموحد انجام دادند که از خطاطان بزرگ تاریخ هنر هستند و اعتبار زیادی در طراحی خطوط و خطاطی به این شکل در دنیا دارند. زرگری این کار هم برعهده استادرضا خدادادزاده بود. مهندسی ضریح هم برعهده متخصصان عمران و معماری از جمله مهندس‌عبدالحمید توکلی‌بینا و مهندس مهدی خوش‌نژاد بوده است. نکته مهمی که باید در این جا به آن اشاره کنم این است که کوچکترین حمایتی از اشخاص دیگر به جز مردم در این راه نشد. هزینه ساخت و اجرای تمام ضریح مطهر به همت مردم تامین شد. در این میان اتفاقات جالبی رخ داده است. یک شب در قم عروسی بود. آن شب تمام ماشین‌های این کاروان عروسی می‌ایستند و خانم‌های حاضر در مراسم، طلا و جواهرات خود را برای ساخت این ضریح تقدیم می‌کنند. اقشار متوسط و فقیر هم به ساخت این ضریح کمک کرده‌اند. حتی در خاطر دارم زنی که گونی می‌بافته به ساخت این ضریح کمک کرده است. در قدیم وقتی ضریحی ساخته می‌شد امرا و سلاطین کمک می‌کردند، اما تمام ضریح امام حسین(ع) به همت و کمک مردم ساخته شد.
حاصل کار چقدر با طرح اولیه نزدیک است؟خوشبختانه این ضریح مطهر همان طور که می‌خواستیم طراحی و اجرا شد. می‌توانم به جرات بگویم یکی از بزرگترین شاهکارهای هنر اسلامی، دینی و ایرانی است. نکته مهم در ساخت این ضریح آن است که کوچکترین شباهتی با دیگر ضریح‌ها ندارد. تمامی نقوش و طراحی‌ها با یکدیگر ارتباط داشته و چشم را به اسماءالله هدایت می‌کند. اندازه‌های این ضریح دقیقا به اندازه ضریح فعلی در کربلا است. نکته مهم این که تمامی عناصر به کار رفته در آن، کاملا ایرانی است و هیچ عنصر خارجی در ساخت این ضریح به کار نرفته و سعی شده حسی روحانی به زائر، القا شود. وزن چوب ضریح مطهر امام حسین(ع)، پنج هزار و 350 کیلوگرم؛ وزن نقره‌اش چهار هزار و 600 کیلوگرم؛ وزن طلای آن 118کیلو و 650 گرم، وزن مس آن 700 کیلوگرم و وزن استیل هم 250 کیلوگرم است. جنس قسمت عمده بالای ضریح - که طلایی به نظر می‌آید - مس است و روی آن آب طلا داده شده. اما قسمت پایین‌ترش که بالای غرفه‌هاست از طلاست که با طلای خالص کار شده. البته طوری درست شده که به مرور زمان در طول تاریخ ساییده نشود و استحکام خودش را داشته باشد. مساحت پلان ضریح مقدس 33 متر و 86 سانتی متر است. ابعادش پنج متر و چهار سانتی متر در هفت متر و 34 سانتی‌متر است. این ضریح 20 پنجره دارد. عینا به خواست مهندسان و خادمان حضرت اباعبدالله الحسین(ع) به این شکل ساخته شده و مطابق ضریحی است که در حال حاضر در حرم مطهر آن حضرت قرار دارد تا درست سر جای ضریح کنونی قرار گیرد. دقت شده که از نظر طراحی خطوط، زائری که پای ضریح آن حضرت قرار می‌گیرد چشمش از پایین به بالا هدایت شود و نگاهش با کلمه الله و نام حضرت پیغمبر(ص) تلاقی یابد. کنگره‌هایی هم در دست ساخت است که شش قسمت الله است و در شش گوشه ضریح امام حسین(ع) قرار می‌گیرد.
ممکن است درباره این طرح نهایی و مشخصه‌های آن قدری توضیح دهید؟طراحی ضریح امام حسین(ع) مبتنی بر اصول هندسه ایرانی و اسلامی است. این طرح ابتکاری کاملا جوابگوی نیت‌های زائران برای زیارت حضرت اباعبدالله‌الحسین(ع) است. به هیچ عنوان، هیچ گونه شباهتی به ضریح‌های ساخته شده ندارد. البته کسی نمی‌تواند کاری کند که در مقابل عظمت امام‌حسین(ع) کاری باشد. با این حال، به حد توان کم همه دست اندرکاران امر، یک کار باشکوه و عظیمی ساخته شد که بعدها نظیرش نخواهد آمد. چون با ظرافت اجرا شده و بیشتر سعی شده آیات قرآن و احادیث و اسماءالله به کار برده شود. مثلا از کارهای جالبی که در ضریح شده، این است که اطراف ستون‌های ضریح نوشته شده: «اَحَب اللهُ مَن اَحَب حُسَینا»،بالای این ستون‌ها، یک ترنج و کتیبه‌ای هست که آیات قرآن روی آن نوشته شده. این اشکال کاملا با آن ستون هماهنگی دارند؛ یعنی ستون پایه آن نوشته‌ای است که بالایش درج شده. اگر نگاه کنید می‌توانید ببینید که مثل فرشته‌ای می‌ماند که دو دستش را رو به آسمان بلند کرده. بناست، کنگره‌هایی دور تا دور ضریح مطهر (بالا و پایین) قرار گیرد. نکته جالب دیگر وجود شش گلدان بزرگ است که گوشه گوشه ضریح قرار دارد و چراغ‌ها از طریق آنها روشن می‌شود. این گلدان‌ها اشاره به آیه «الله نور السموات و الارض» دارد که به صورت مشبک کار شده است.
طی هفته‌های گذشته، همزمان با اتمام ساخت ضریح امام‌حسین(ع) و انتقال آن به کربلا شایعاتی در مورد درخواست دستمزد برای طراحی و ساخت ضریح از سوی شما، دهان به دهان چرخید. با توجه به دوری از ایران، چه برخورد ذهنی‌ای با این شایعات داشتید؟نمی‌دانم منشا این شایعات چیست و چه شخص یا گروهی با چه هدفی این مطالب را منتشر کردند؛ با این حال این نوشته‌ها ماهیت امر را تغییری نمی‌دهد. آن کسی که باید بداند برایش خدمتی انجام داده‌ام، امام‌حسین(ع) است. همان‌طور که می‌دانید هیات امنای ساخت ضریح در قم این شایعات را تکذیب کرده‌اند. بنابراین فکر می‌کنم کسی که این مطالب را نوشته خودش را بی‌آبرو کرده است. شخصا اهمیتی برای این مطالب قایل نیستم و معتقدم منتشر‌کنندگان این اخبار کذب، خودشان را خراب می‌کنند. باور کنید خدا می‌داند یک ذره به این سخنان اهمیت ندادم. فهمیدم اینها آدم‌های مغرضی هستند که دل‌شان نمی‌خواهد کسی کار مثبتی انجام دهد. این کار از عهده خودشان بر نمی‌آمد و نمی‌آید...
سکوت شما، به این شایعات دامن نمی‌زند؟نه! من چه بگویم وقتی هیات امنای قم چندین مرتبه اطلاعیه داده‌اند؟ اعضای هیات امنای قم انسانهای شریف، با خدا و محترمی هستند. اینها وقتی اطلاعیه داده‌اند من دیگر چه بگویم؟ آنها جواب را داده‌اند. به نظر من بهتر است سکوت کنم تا نشان دهم به این مسایل اهمیت نمی‌دهم. خداوند شاهد است که دیناری نگرفته‌ام و خدا را شکر نیازی هم ندارم. خداوند آنقدر به من عطا کرده که بی‌نیاز شده‌ام. من مزدم را قبلا از امام حسین گرفته‌ام! نه تنها در مورد ضریح امام‌حسین(ع) که در مورد ضریح امام‌رضا(ع) هم همین‌طور است. دست‌اندرکاران ساخت ضریح امام‌رضا(ع) می‌خواستند محبت شایانی در حق من بکنند ولی من آن را برگرداندم و گفتم حضرت امام‌رضا(ع) مرحمت فرموده‌اند. حتی از آستان امام‌رضا(ع) دعوت شدم و تعدادی سکه به من دادند. در همان جلسه سکه‌ها را به نماینده آستان قدس رضوی دادم و گفتم تمام این کارها برای امام‌رضا(ع) است. من چه چیزی بگیرم؟ من چه کرده‌ام که شایسته دریافت مزد باشم؟
شما مشخصا به عنوان یک نگارگر شهرت دارید. تجربه و دانش نگارگری‌تان چقدر به طراحی و ساخت ضریح کمک کرد؟طراحی ضریح، فن به خصوصی است. ظرافت‌ها و مسایل زیبایی‌شناسی که از ملزومات کار نگارگری است، در طراحی ضریح در ذهن من بوده؛ ولی این کار، ورای نگارگری است. باید طرحی که ارایه می‌دهیم توسط قلمزن قابل اجرا باشد. گلبرگی که من کار کردم توسط قلمزنی اجرا شد و ابزارش قلم و چکش بود؛ در حالی که نگارگری، ریزه‌کاری است. طراحی ضریح روند دیگری را می‌طلبد. باید طوری ساخته شود که وقتی زائر از راه دورونزدیک می‌آید و مقابل آن می‌ایستد، بتواند حال و هوای دینی و توسلات خودش را ارایه دهد. بایستی که گلبرگ‌ها، نقوش و فرم‌ها کاملا در جای خود به کار رود. البته شاید خیلی‌ها ندانند که من هفت سال در وین در رشته متالوژی، درس خواندم. تلفیق دانش فنی متالیک با زیبایی‌شناسی و هندسه و هنر اسلامی و ایرانی، کمک زیادی به طراحی این ضریح کرد.
چه شد در وین در رشته متالیک تحصیل کردید؟وین یکی از بزرگترین موزه‌های متالیک دنیا را دارد. سال1332 برای پژوهش و تحقیق روی سبک‌های هنری جهان به اتریش سفر کردم. در این شهر هم زمان با تحصیل هنر، چهارکرسی از این دوره را گذراندم و اطلاعاتی در مورد فلزکاری و برجسته‌کاری کسب کردم.
از چه زمان به این رشته علاقه مند شدید؟باجناق پدرم حاج‌مهدی قلمزن بود. از پنج، شش سالگی که عقلم می‌رسید، در کارگاهش قلمزنی او را تماشا می‌کردم. از همان زمان مجذوب این رشته شدم. گذر ایام من را به وین کشاند تا این که عاقبت، روزی در این شهر درس متالیک را خواندم. این نقوش را با نقوشی که از قبل یاد گرفته بودم تلفیق کردم و توانستم روی ضریح‌ها پیاده کنم. همه این عوامل در به پایان رساندن این پروژه عظیم دخیل بوده و البته به همه اینها، باید ذوق و توانمندی و استعداد بالای هنرمندان و مهندسان ایرانی را اضافه کنیم.
شما غیر از طراحی و ساخت ضریح مطهر امام‌حسین(ع) و امام‌رضا(ع)، ضریح‌های دیگری هم طراحی کرده‌اید. درباره این ضریح‌ها توضیح می‌دهید؟همین‌طور است. کارهای دیگری هم کرده‌ام. مثلا یک پنجره در دارالحجه حضرت امام‌رضا(ع) طراحی کرده‌ام که در ابعاد 6 در 5/2 متر در حال ساخت است. این پنجره درست بالای سر امام‌رضا(ع) رواق دارالحجه قرار دارد که به صورت مشبک و از طلا و نقره ساخته می‌شود. این پنجره را زیر روضه منوره، درست روی قبر مطهر علی بن موسی‌الرضا(ع) طراحی کرده‌ام که کاشی‌کاری شده و خیلی جالب است. ضریح دیگری را هم برای 72 تن شهید کربلا طراحی کرده‌ام که در روضه مطهر امام‌حسین(ع) قرار دارد. برای محل غیبت امام‌زمان(عج) هم پنجره‌ای طراحی کرده‌ام.
آخرین اثر نگارگری‌تان،«در ستایش پروردگار» نام دارد که در موزه سعدآباد رونمایی شد. کار جدیدی در دست دارید؟بناست که یک تابلوی دیگری جایگزین تابلوی «در ستایش پروردگار» در موزه سعدآباد شود و این تابلو به آستان قدس رضوی برده شود. تابلوی جدید، «معراج» نام دارد که می‌خواهم آن را هم به آستان قدس رضوی تقدیم کنم. این تابلو خیلی سخت و پرکار است. البته قرار است طراحی دیگری را برای «شام غریبان» انجام دهم که غرق از طلا خواهد بود. اینها هر کدام در علم زیبایی‌شناسی معنای خودش را دارد. هر چند هنر وقتی به طرف ارایه حس می‌رود یک مقدار با علم زیبایی‌شناسی تنش پیدا می‌کند.
از مرکز فرهنگی – دینی «نور و دانش» بگویید که در نیوجرسی فعال است. این مرکز چه اهدافی را دنبال می‌کند؟مرکز فرهنگی – دینی «نور و دانش» چند بخش دارد. قسمت بالای این مرکز، بخش فرهنگی است که سخنرانی‌ها در آن اجرا می‌شود و پایینش هم مسجد است. سابق بر این در این منطقه، مرکزی که مربوط به شیعیان و ایرانیان باشد وجود نداشت و به همت دوستان، این مکان افتتاح شد و فعالیت‌های خوبی در آن انجام می‌شود. این مرکز، در واقع یک مجتمع مذهبی است و کار سیاسی نمی‌کند. سابق بر این، ساختمان این مرکز یک کلیسا بود. با پرداخت 540 هزار دلار این کلیسا را خریداری و آن را به مرکزی اسلامی تبدیل کردم. مرکز نور، از مسایل سیاسی و تنش‌های آن مبراست و گرنه نمی‌توانست به حیات خود ادامه دهد.
پرویز براتی / شرق
منبع: روزنامه شرق / لینک خبر: http://sharghdaily.ir/?News_Id=353
