محدوده‏ى فرهنگ موسیقایى مازندرانى را مى‏توان از غرب تا رامسر و از شرق تا حوالى کردکوى دانست. در این محدوده، ناحیه‏ى مرکزى، از سارى تا حوالى نور، ویژگى‏هاى خالص موسیقى مازندرانى را به نمایش مى‏گذارد. در نواحىِ دو سوى این هسته‏ى مرکزى، که خبرگان منطقه آن‏ها را نواحى شرقى و غربى مى‏نامند، به ترتیب شاهد تأثیرات خراسان و ترکمن‏صحرا، براى یکى، و گیلان، براى دیگرى، مى‏شویم. در ضمن، به نظر مى‏رسد که این تقسیم‏بندى به یک اندازه براى جلگه و کوهستان معتبر باشد.بخش مهم رپرتوآر موسیقى مازندرانى را موسیقى آوازى تشکیل مى‏دهد. منطقه از نظر ساز، حداقل امروزه، از تنوع چشمگیرى برخوردار نیست. سازهاى رایج عبارتند از: لَله‏وا، نوعى نى که به صورت مایل گرفته و با فنِ نفس‏برگردان نواخته مى‏شود؛ دِسَرکُتَن، که نوعى نقاره‏ى کوچک است و در مرکز به همراه سرنا نواخته مى‏شود؛ سرنا و کمانچه که تفاوت چشمگیرى با همتاهاى شناخته‏شده‏ى خود ندارند. در ضمن، در شرق ساز دوتار رواج دارد که در پاره‏اى جزئیات از دوتارهاى مناطق همسایه‏ى مازندران متمایز مى‏شود. این سازها، غیر از دوتار، رپرتوآر ویژه‏ى خود را دارند، هرچند در بسیارى موارد قطعاتى از رپرتوآر آوازى نیز به عاریت مى‏گیرند. موسیقى آوازى به طور سنتى، به ویژه در مرکز و غرب، بدون همراهى ساز اجرا مى‏شود. با این حال امکان همراهى توسط لَله‏وا یا کمانچه منتفى نیست. در شرق، دوتار نیز نقش همراهى‏کننده را به عهده مى‏گیرد. آوازهاى شاخص مازندران عبارتند از: امیرى، کتولى، کِله‏حال، طالبا، نجما و حقانى (صنم). در غرب وَلگه‏سرى جاى کتولى را مى‏گیرد و در شرق هرایى نیز به رپرتوآر اصلى اضافه مى‏شود. همه‏ى این آوازها، غیر از طالبا با وزن آزادند و معمولاً به صورت زوجى به هم پیوند مى‏خورند: امیرى - طالبا، نجما حقانى و کتولى کِله‏حال. در ضمن، کتولى، چه به صورت منفرد و چه به صورت زوج اخیر، عموماً با یک مجموعه از کیجاجان‏ها، که ترانه‏هاى کوتاه و موزون‏اند جفت مى‏شود. غیر از این‏ها، مجموعه‏ى دیگرى از آوازهاى روایىِ موزون با مضامینِ تاریخى حماسى وجود دارد که خبرگان منطقه آن‏ها را سوت مى‏نامند. اشعار آوازهاى مازندرانى اساساً هجایى‏اند و از قوانین عروض کلاسیک پیروى نمى‏کنند. بعضى از آوازها، مثل نجما، حقانى و هرایى، که ریشه‏ى غیرمازندرانى دارند، روى اشعار فارسى، و طبعاً عروضى، خوانده مى‏شوند. ذهنیت موسیقایى در مازندران، همچون احتمالاً در همه‏ى نواحى ایران، با مفهوم مقام، به عنوان ابزارى براى دسته‏بندى قطعات مختلف در واحدهاى مُدالِ معین، بیگانه است. همه‏ى آوازها و قطعات بر اساس معیارهاى ملودیک از هم مجزا مى‏شوند و نه مُدال. حتى در اینجا، برخلاف بعضى از نواحى ایران که همین تقسیم‏بندى‏هاى مبتنى بر معیارهاى ملودیک با استفاده، و گاه سوءاستفاده، از واژه‏ى مقام صورت مى‏گیرد، این اصطلاح اساساً کاربردى ندارد؛ هرچند در بعضى از مناطق شرق ترانه‏هاى موزونِ کوتاه ریزمِقوم (ریزمقام) نامیده مى‏شوند. به‏هرحال، موسیقى‏شناس مى‏تواند یک اِشِل کلى در مازندران تشخیص دهد که با اِشِلِ کلىِ شور در موسیقى کلاسیک ایران شباهت‏هاى بسیار دارد. مُدهاى نسبتاً متنوعى که، به‏ویژه در شرق به آن‏ها برمى‏خوریم، از تغییر در سلسه‏مراتب درجات اِشِل مذکور ناشى مى‏شود. ...